ÇALIŞAN BULUŞLARINDA ÇALIŞAN VE İŞVERENİN HAK VE YÜKÜMLÜLÜKLERİ

 Levent TAŞTİMUR l 02 Eylül 2022

6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu uyarınca düzenlenen “Çalışan Buluşlarına, Yükseköğretim Kurumlarında Gerçekleştirilen Buluşlara ve Kamu Destekli Projelerde Ortaya Çıkan Buluşlara Dair Yönetmelik” 29 Eylül 2017 tarihinde Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

Yönetmelik madde 1’e göre adı geçen düzenlemenin amacı; “Bu yönetmeliğin amacı, çalışanların buluşları ile ilgili bedel tarifesine ve uyuşmazlık halinde izlenecek tahkim usulüne, yükseköğretim kurumlarında gerçekleştirilen buluşlara ve kamu kurum ve kuruluşları tarafından desteklenen projelerde ortaya çıkan buluşlara ilişkin usul ve esasları belirlemektir”.[1]

Özel hukuk sözleşmesi veya benzeri bir hukuki ilişki gereğince başkasının hizmetinde olan ve bu hizmet ilişkisini işverenin gösterdiği belli bir işle ilgili olarak kişisel bir bağımlılık içinde ona karşı yerine getirmekle yükümlü olan çalışanlar [2], bağlı oldukları kurumlarında mevcut teknik alan üzerinden yaptıkları geliştirmelerin birer buluş konusu olabileceği bilgisi dahilinde patent ile koruma altına alınması gerekliliğinin bilincinde olmalıdır. Ayrıca geliştirdikleri bu buluş konularının korunması üzerinden, hem çalışanlar işverenlerine karşı hem de işverenler çalışanlarına karşı bazı haklara ve yükümlülüklere sahiptir.

Konuyu bir örnek ile ele alacak olursak; bir dokuma atölyesinde dokumacı ve marangoz olarak çalışan J, çalıştığı atölyede dokuma tezgahı ile alakalı bir sıkıntı gözlemlemekteydi. Geleneksel dokuma tezgahlarında, operatör, gücü (heddle [3]) olarak adlandırılan ve her biri dikey uzanan bir çözgü ipliğini tutan tellerin indirilip kaldırılmasını sağlayan, dokuma sürecinde alt ve üst çözgü ipliklerinin arasında ağızlığın (shed [4]) açılmasını sağlayan bir mekanizmanın önünde oturur ve dokumadaki yatay iplikler olan atkı ipliklerinin tutulduğu bir mekik (shuttle [5]), çözgü iplikleri arasında geçici olarak açılan bu ağızlığın arasından atılır ve mekanizmanın hareketi sonrasında mekik diğer tarafa çekilirdi. Kumaşın genişliği 150 cm’yi geçiyorsa operatör mekiği ağızlığın bir tarafından diğer tarafındaki başka bir operatöre atmalıydı ki bu durum etkili bir koordinasyon gerektirmekteydi. [6]

Dokumacı olarak çalışan J, bu teknik sorun için bir teknik çözüm üretti. J geliştirdiği bu icadında, mekik, alt çözgülerin üzerinde konumlandırıldığı bir ray hattı üzerinden kayarak ilerlemekteydi ve tezgâhın diğer ucundaki bir mekanizma, mekiği yakalayarak geri göndermek için itme sağlamaktaydı. Geleneksel yöntemdekinden farklı olarak bu icadı ile, dokuma kısa sürede tamamlanarak zaman tasarrufu sağlanacaktı. Ayrıca, geleneksel yöntemdeki gibi büyük üretimlerde tezgâhın iki tarafından birer işçi olmasına gereksinim kalmadığı için tek kişi ile çözülebilmekteydi. [7]

J, çalışmakta olduğu dokuma atölyesinde sözleşmeli bir çalışan [2] olduğu için buluşu, “Çalışan buluşları” [8] kapsamında ele alınmaktadır. Buluşu, işyerinin faaliyet gösterdiği alanlar içerisinde, büyük ölçüde işletmenin deneyim ve çalışmalarına dayanarak iş ilişkisi sırasında yaptığı buluş olması sebebiyle “Hizmet Buluşu” [9] olup, J’nin, bu buluşunu, yazılı olarak ve geciktirmeksizin, işveren tarafından belirlenen birim yetkilisine ya da kendi birim yetkilisine, bildirimin yapılmasına ilişkin belirlenmiş usul ve esaslara göre bildirmesi gerekmektedir.[10] Ayrıca, J yaptığı bu bildirimde; kendisine verilen yazılı ve sözlü talimatları, yararlanmış olduğu deneyim ve çalışmalarını ve buluşun gerçekleşmesinde katkısı olan başka çalışanlar var ise bu kişilere dair bilgileri, bu kişilerin katkı türünü ve katkının kapsamını, kendisinin ve bu kişilerin katkı paylarını belirtmelidir. [11] İşvereni yıllarca geleneksel yöntemlerle çalışmış birisi olarak J’nin buluşunun detaylarını tam olarak anlayamadığı için, teknik problemi, çözümünü ve buluşunu nasıl gerçekleştirdiğini, gerekirse daha iyi açıklanabilmesi için diğer bilgi ve belgeler ile destekleyerek bildiriminde açıklamasını isteyebilir ki bu durumda J, bunu işverenine vermek zorundadır [12]. Eğer J, bildirim yükümlülüğünü yerine getirmezse ve bu nedenle işveren aleyhine zararlar doğacak olursa, J bu zararlardan sorumlu olacaktır. Ayrıca J’nin, işverene bildirimde bulunulmaksızın patent başvurusu yapması durumunda, işvereni patent başvurusu sahibine karşı dava açma hakkına sahiptir. [13]

Çalışan olarak J’nin, yükümlülüklerini yerine getirdiği gibi işverenin de yerine getirmesi gereken bazı yükümlülükler vardır. İşveren, çalışanın kendisine yaptığı bildirimi, bildirimin kendisine ulaştığı tarihi, bildirimde bulunan kişi bilgileri ile kaydederek bu kayda dair bildirimde bulunan kişi veya kişilere gecikmeksizin ve yazılı olarak bildirir. [10] J tarafından yapılan bildirimin eksik olduğunu düşünmesi durumunda, işverenin, bildirimin kendisine ulaştığı tarihten itibaren 2 ay içerisinde eksikliklerin giderilmesi gerektiğini bildirmesi ve hatta bildirimdeki eksiklikleri giderme konusunda çalışana yardımcı olması gerekir. Eksikliklerin 1 ay içerisinde giderilememesi durumunda usule uygun bir bildirim yapılmadığı için yeniden bir buluş bildirimi usulüne göre yapılır.[14]

Bunların yanı sıra, işveren hizmet buluşu üzerindeki hak talebini; yazılı olarak ve bildirimin kendisine ulaştığı tarihten itibaren 4 ay içerisinde bildirmelidir. [15] İşveren hak talebinde bulunarak, hizmet buluşu üzerinden kendisinin patent başvurusu yapma hakkının olduğunu “tam hak talebi” ile iddia edebileceği gibi, “kısmi hak talebi” ile buluşu kullanabilme talebinde bulunabilir veya bu çalışan buluşunun “Serbest Buluş” olarak tüm haklarını çalışana, yani J’ye bırakabilir. İşverenin, çalışana, bu 4 aylık süre içerisinde bir hak talebinde bulunduğunu bildirmemesi durumunda buluş konusu “Serbest Buluş” niteliği kazanır. [16] İşverenin, hizmet buluşu üzerinde tam hak talebinde bulunması durumunda patent başvurusu yapma yükümlülüğü bulunmakta olup, buluşun korunmaya değer olmadığını ileri sürerek bedelin ödenmesinden kaçınamaz. [17] [18]

J’nin yaptığı bu hizmet buluşu üzerinden, işverenin tam hak talebinde bulunması sebebiyle, J, buluştan faydalanma karşılığında işverenden “Bedel” isteyebilir [19] ve hatta buna ilave olarak, işveren çalışana, net asgari ücret miktarından az olmamak şartıyla ve buluş konusu üzerinden yapılan patent başvurusu için şekli uygunluk bildiriminin işverene ulaştığı tarihten itibaren en geç 2 ay içerisinde, “Teşvik Ödülü” verir. [20] Bu bedelin hesaplanması [21], ödeme şekli [22] ve süresi [23] ilgili yönetmelik maddeleri uyarınca belirlenmektedir.

James Hargreaves tarafından icat edilen “Spinning Jenny” adlı dokuma tezgahında yapmış olduğu bu geliştirmeye “Uçan Mekik (Flying Shuttle)” adını veren J, namı diğer John Kay, 1733 yılında geliştirdiği bu buluş sayesinde James Hargreaves gibi 1. Sanayi Devriminin başlamasına sebep olmuş kişilerden birisi olmuştur. [24] [6] Günümüz Türkiye’sinde benzer şekilde bir çalışanın bir buluş konusu geliştirmesi durumunda hem kendisinin hem işvereninin yükümlülükleri yukarıda da örneklendiği gibi olup, esas olarak, 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu ve “Çalışan Buluşlarına, Yükseköğretim Kurumlarında Gerçekleştirilen Buluşlara Ve Kamu Destekli Projelerde Ortaya Çıkan Buluşlara Dair Yönetmelik” maddeleri uyarınca belirlenmektedir. Genellikle, buradaki haklar ve yükümlülüklerin hem çalışanlar hem de işverenler tarafından net bir şekilde bilinmediği gözlemlenmektedir. John Kay tarafından geliştirilen “Uçan Mekik (Flying Shuttle)” buluşu gibi mevcut sistemin geliştirilmesi amacıyla bir çalışan tarafından yaratılan bir buluşun hem çalışan hem de iş veren açısından sağlayabileceği kazançlar göz ardı edilmemelidir. Kim bilir, belki de sanayideki bir sonraki büyük ölçekli değişimin fitilini, sadece mevcut fabrikadaki bir sıkıntıyı çözmek için geliştirdiği buluş ile bir işçi ateşleyebilir.

Kaynakça