GİYSİ TASARIMLARINDA TASARIM HAKKI
Moda evleri 2023 ilkbahar – yaz modasını şu günlerde düzenledikleri defilelerle moda severlere sunmaya başladılar. Acaba her yıl değişen kıyafet modasıyla ve farklı çekici kıyafetlerle tüketicilerin alım kararları manipüle mi ediliyor? Kıyafetlerin çekiciliğine karşı konulamıyor mu? Yoksa insanoğlu bulunduğu toplumda kabul görmek için toplumun onayladığı giyinme ve süslenme şekline bürünme ihtiyaca mı duyuyor?
Modacılar kıyafetten ziyade stil ortaya koyan kişilerdir. Modacının kimliği değiştikçe yaratımları da değişiklik arz etmektedir. 70’li, 80’li yıllara ait filmler seyredilirken “gömleğin yaka uçları ne kadar uzunmuş”, “paçalara bak, bu paçadan etek çıkar” diyenler mutlaka olmuştur. Değişen modacı ruhu, tasarıma yatırım yapan moda evleri giyim sektörünün gelişmesine katkı sağlamaktadır. Bulunduğu zamana damga vuran tarzları üreten markalar rekabette takip edilen sektör liderleri konumuna yükselmektedir. Yaşam döngüsünü tamamlayan ürünler sandığa kaldırılırken, modacılar ruhu eğleyecek yeni tarzları yansıtan giysileri topluma sunar. Bu döngü böyle sürüp gitmektedir.
Zaman zaman döngü içinde çalkantılar olabilir. Tarz, model yaratmak için aklını kullanan tasarım odaklı çalışan kişilerin emeğinden diğerleri haksız yere faydalanmak ister, ürünü üretir ve ticaret hayatına sokar. Giyim sektörü en fazla taklidin olduğu alandır. Ürünlerin görünümü yaratılırken tasarımcı önceden hiç bilinmeyen/görünmeyen unsurları kullanabileceği gibi bilinen unsurları harmanlayarak yeni bir görünüm oluşturabilir. Esinlenme toplum tarafından hoş karşılanırken, taklit irrite etmektedir. Esinlenmede önceki tasarımın baskın karakteri veya kimliği görünmez. Taklitte ise sonradan yapılan ürün önceki ürünle aynı ya da genel izlenim itibariyle benzerdir. Genel izlenimdeki benzerlikten kasıt görsel algının benzerliğidir.
“Taklitler aslını yaratır.” şeklindeki farazi yaklaşım doğru değildir. Taklitler aslının parasını, emeğini çalan ürünlerdir. Bu sebeple emek harcanmış giysi tasarımlarının bulunduğu coğrafyada korunması gereklidir.
Giysi tasarımları ülkemizde 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu (SMK) çerçevesinde iki şekilde korunabilir. Bunlardan ilki ‘’Tescilli Tasarım Koruması’’, diğeri ise ‘’Tescilsiz Tasarım Koruması’’dır.
Tescilsiz tasarım koruması, tasarımın tescil edilmeden Türkiye’de kamuya ilk sunulduğu tarihten itibaren üç yıl[1] süresince 6769 sayılı Kanun kapsamında kopyalanmaya karşı korunduğu sistemdir. Tasarımın tescilsiz biçimde korunabilmesi için tescilli tasarımda olduğu üzere görünümünün yeni ve ayırt edici[2] olması, kamu düzeni ve genel ahlaka aykırı olmaması, görünümünün ürünün fonksiyonundan kaynaklanmaması gerekir.
Tasarım üç yıl tescilsiz biçimde, daha sonra tescilli tasarım olarak korunabilir kanısı doğru değildir. Yukarıda belirtildiği üzere tasarımın tescil ile korunması için temel şart olan yenilik kriterinin istisnası olan hoşgörü süresi[3] başvuru tarihinden önceki on iki ay olup bu sürenin bitiminde tescilden yararlanma hakkı tüketilmiş olur.
Tescilli koruma ile tescilsiz korumanın sağladığı yaptırımların ortaya çıkış şekilleri farklılık içermektedir. SMK madde 59 kapsamında tescil, her koşulda tasarım hak sahibinin izni olmadan tasarımın veya tasarımın uygulandığı ürünlerin üçüncü kişilerce ticari amaçlı kullanılmasını veya bu amaçlarla elde bulundurulmasını hatta sözleşme yapmak için öneride bulunulmasını engeller. Belirtilen haklar tescilsiz tasarım korumasında ortada bir kopyalanma durumu varsa hak sahibine verilmektedir. Şayet üçüncü kişi korunan tasarımın kendi tasarımından önce kamuya sunulduğunu makul yollardan bilemiyorsa yaptığı tasarım kopya tasarım olarak kabul görmemekte ve herhangi bir yaptırımla karşı karşıya kalmamaktadır.
Özetle tescilsiz korumadan yararlanmak isteyen hak sahibi tasarımını ciddi bir şekilde kamuya sunarak tescilsiz tasarımın sahibi olduğunu etkin bir şekilde ifşa etmelidir. Hak sahibi tecavüz iddiasına dayalı bir dava açacak olursa ortada bir kopyalanma durumunun olduğunu da ispat etmek zorundadır. Tescilin güçlü hukuki kesinliği varken tescilsiz tasarımın korumasından uzak durmak doğru bir strateji olacaktır.
GİYSİ TASARIMLARININ TESCİLİ ESNASINDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR
Türk Patent ve Marka Kurumu’nun kayıtları incelendiğinde giysilerin[4] sınıflandırıldığı 02-02 sınıfında 4760[5] adet tescilli tasarım dosyasının bulunduğu görülmüştür. Giysi tasarımlarını içeren dosyalar genellikle birden fazla tasarım içermektedir. Rakam giyim sektörünün tescile önem verdiğini göstermektedir.
Giysi bütün olarak korunabileceği gibi, giysiyi oluşturan yaka, kol, manşet, roba, cep vb. parçalar da tescile konu olabilir. Tasarıma kimlik katan kısım, eş anlatımla öncekilerden farklı kılan bölüm tescile konu edilmelidir. Yeni tasarlanmış bir “yaka”nın klasik beden üzerinde tescile konu edilmesi ve ürün adının “gömlek” olması durumunda “yaka” münhasıran korunamayacaktır. Tasarımsal “yaka” üçüncü kişi tarafından farklı bir beden üzerinde kullanılabilecektir.
Giysi tasarımlarında farklı bir kumaş ve desen yer alıyorsa, kumaş ve desen tasarımları da ayrıca koruma altına alınmalıdır. Tasarımlarda kullanılan aksesuarlar yeni ve ayırt edici niteliğe sahip ise kopyalanmaya karşı ilgili sınıfta tescil edilmelidir.
Koruma kapsamını görsel anlatım çizmektedir. Giysi tasarımları üç boyutlu tasarımlar olduğu için tescil aşamasında tasarımı perspektif, ön ve arka cepheden sunan görsel anlatımlar mutlaka Kuruma[6] sunulmalıdır.
Uygun görsel anlatım
Yere serilerek fotoğraflanan tasarımın görünüm özellikleri net olarak okunamayacağı için tescile uygun değildir.
Hatalı görsel anlatım
Tescile konu tasarım cansız manken üzerinde, arkası temiz fon olacak şekilde başkaca aksesuar içermeden fotoğraflanmalıdır.
Hatalı görsel anlatım
Giysi tasarımları için hazırlanacak görsel anlatımda sadece tescili istenen tasarım yer almalıdır. Ceket için tescil talebi varken içerisinde pantolon da bulunan bir görsel anlatımın sunulması ürün adı ile görsel anlatım arasında çelişki yaratacağından Kurum ile yazışmalara sebebiyet vererek tescil sürecinin uzamasını neden olacaktır.
Hatalı görsel anlatım Uygun görsel anlatım
Korunacak tasarım ürünün parçası olarak bütün üzerinde gösterilirse ilgili kısım görsel anlatımda aşağıdaki şekilde işaretlenerek Kurum’a sunulmalıdır.
Görsel anlatımda açıklamalara, ölçülere yer verilmemelidir. Tasarımın uygulandığı ürünün nihai hali görsel anlatımda yer almalıdır.
Hatalı görsel anlatım Uygun görsel anlatım
Giysi, katlama veya bağlama sonrası farklı ürünlere dönüşüyorsa dönüşmüş halleri de ek resim olarak tescile konu edilmelidir (4. ve 5. görünümler yastık ürünüdür).
2022 003675 sayılı tescil
2022 yılı Tasarım İnceleme Kılavuzu s.91’de “Giysiler ile ilgili görsel anlatımlarda canlı manken yüzü kullanılmamalıdır.” açıklaması yer almaktadır. İç çamaşırı tasarımının çıplaklık içeren bir sunumu ile karşılaşmamak adına bu kısıtlama sadece yüz ile sınırlı olmamalıdır.
Giyim sektöründe marka değerinin yüksekliğinde tasarım en önemli etkendir. Fransız asıllı Amerikalı tasarımcı Raymond Loewy’ nin dediği üzere “Fiyatı, işlevi ve kalitesi aynı olan iki üründen daha iyi görünen daha iyi satar.” Yaklaşık 200 yılı aşkın bir süre önce gerçekleşen endüstri devrimi sonrasında aynı kalitede ürünlerin aynı fiyatla tüketicilere sunulması insanları özgün ürünlere/tasarımlara yöneltmiştir.
Emek harcanan, standartların dışında kendine özgü kimliği olan tasarımların tescil ile gerek yurt içinde gerekse yurt dışında koruma altına alınması hazırlopçu kişiler için caydırıcı bir faktör olurken, yaratıcı, üretken insanlar için motivasyon kaynağı olmaktadır.
Muazzez KILIÇ KAYMAZ
Tasarım Danışmanı/Marka Vekili
[1] Tescil, yenileme işlemleri (Her beş yılda bir yenileme işlemi yapılmaktadır.) yapıldığı takdirde tasarımı en fazla 25 yıl korumaktadır.
[2] Yenilik; bir tasarımın aynısının, “tescilli tasarım” için başvuru veya rüçhan tarihinden önce, “tescilsiz tasarım” için tasarımın kamuya ilk sunulduğu tarihten önce, dünyanın herhangi bir yerinde kamuya sunulmamış olmasıdır.
Ayırt edici nitelik; bir tasarımın bilgilenmiş kullanıcı üzerinde bıraktığı genel izlenim ile “tescilli tasarım” için başvuru veya rüçhan tarihinden önce, “tescilsiz tasarım” için tasarımın kamuya ilk sunulduğu tarihten önce, kamuya sunulmuş herhangi bir tasarımın aynı kullanıcı üzerinde yarattığı genel izlenim arasında farklılıktır.
[3] Hoşgörü süresi; Sınai Mülkiyet Kanunun 57. maddesinin ikinci fıkrası tasarımın piyasada denenmesi, bir nevi tasarımın ekonomik anlamda piyasada test edilmesini müteakip tescil ile koruma yolunun seçilmesine imkân sağlanması amaçlanmıştır. Bu sayede tasarımcıya veya halefine, tasarımın yeniliği etkilenmeksizin tasarımın ekonomik anlamda getirisini en fazla on iki ay süre ile ölçebilmesi ve tasarımın tescilli tasarım ile korunup korunmayacağına bu dönem içinde karar vermesi imkânı tanınmaktadır. Bu sürenin sonunda tescile konu edilmeyen tasarımların yeni olma özelliği ortadan kalmaktadır.
[4] Giysi tasarımlarının içerisinde triko ürünleri de yer almaktadır.
[5] 27.10.2022 tarihi itibariyle
[6] Türk Patent ve Marka Kurumu