2022 yılının Şubat ayında başlayan ve tüm dünyanın gözleri önünde gerçekleşen Rusya’nın Ukrayna işgalinin üzerinden yaklaşık 2,5 yıl geçti. Bu konunun fikri haklarla bağlantısı üzerine ilk yazımı iki yıl önce yayımlamış ve küresel markaların sahiplerinden bazılarının aldıkları kararlar ile Rusya’nın bu kararlar karşısındaki tutumundan bahsetmiştim. Bugünkü yazımda ise, Avrupa Birliği (AB) Konseyi tarafından Rusya’ya karşı uygulanan yaptırımlar hakkında genel bilgi verip, fikri mülkiyet alanı ile ilgili yeni eklenen yaptırım maddelerinden bahsedeceğim.
AB Konseyi yaptırımları, gerçek veya tüzel kişi olması fark etmeksizin, yaptırımın hedefi kişilerin (“belirlenmiş kişiler”) fon veya ekonomik kaynaklarının her türlü kullanımını, erişimini, transferini engeller ve hiç kimse tarafından kullanılmamasını amaçlar. Fikri mülkiyet hakları, maddi olmayan ekonomik kaynaklardır, dolayısıyla onlar da bu tip yaptırımların konusu olabilir ve yaptırım uygulanması halinde, ilgili kurumların fikri mülkiyet haklarının kullanımını engellemesi veya bu haklara ilişkin taleplerin incelenmesini engellemesi söz konusu olabilir. AB Konseyi yaptırımları aynı zamanda, belirlenmiş kişilerin sahibi olduğu veya kontrol ettiği kişilere de aynı şekilde daha fazla fon veya ekonomik kaynak sağlanmasını yasaklayabilir. Çok basit olarak açıklamak gerekirse fikri haklar özelinde yaptırımlar, yasağın uygulandığı andan itibaren belirlenmiş kişilere ait veya onlar tarafından başlatılacak fikri haklarla ilgili herhangi bir işlemin Birlik kurumları veya AB üyesi ülkelerin ulusal kurumları nezdinde yapılamaması anlamına gelebilecektir. Aynı zamanda, bu yaptırımlar sadece AB Fikri Mülkiyet Ofisi (EUIPO) tarafından değil, AB’ye üye devletlerin ulusal marka/patent ofisleri tarafından da uygulanabilecektir. Bu çerçevede, yaptırım uygulanan belirlenmiş kişilerin fikri haklara ilişkin başvuru, lisans, devir, itiraz, patent raporu vs gibi tüm işlemleri kabul edilmeyecektir. Ancak fikri mülkiyet hakları, eğer NCA (National Competition Authorities – bkz: https://competition-policy.ec.europa.eu/antitrust-and-cartels/european-competition-network/national-competition-authorities_en) tarafından istenen şartlar sağlanır ise, donmuş kalmaları şartıyla yenilenebilecektir. Tüzüğe veya ulusal hukuka göre gerekli olmadıkça koruma altında fikri hakların geçersiz kılınması veya iptal edilmesi gerekmeyecektir, çünkü yaptırımların amacı belirlenen kişileri haklarından mahrum bırakmak değildir. Bir fikri mülkiyet hakkı, eğer yenilenmez ise bir hak kaybına neden olacağından, koşulların sağlanması şartıyla ve NCA da uygun görürse üye devletteki bir banka tarafından dondurulan fonların yenileme ücretini ödemek üzere serbest bırakılmasına izin verilebilir. (bkz: https://finance.ec.europa.eu/document/download/7072be27-ddc0-45d1-9f21-025aa9aff85a_en?filename=faqs-sanctions-russia-ipr_en.pdf )
Rusya ile ilgili yaptırımlar ise, Şubat 2022’de Rusya’nın Ukrayna’ya yönelik askeri saldırısının ardından Rusya’nın ekonomik tabanını zayıflatmak, onu kritik teknolojilerden ve pazardan mahrum bırakmak amacıyla başlatılmıştı. AB Konseyi tarafından kabul edilen ilk paketler; çift kullanımlı ve savunmayla ilgili malların ihracatının yasaklanması, Rusya ile ticaret veya yatırım için kamu finansmanının engellenmesi, petrol rafinasyonuyla ilgili ihracatın kısıtlanması, havacılık sektörüne kısıtlamalar getirilmesi, Rusya’nın SWIFT sisteminden menedilmesi gibi çeşitli finansal faaliyetlerin yasaklanması tedbirlerini içeriyordu. Aynı yılın devam eden aylarında yaptırımlar genişletilerek Rus devleti mülkiyetindeki belirli işletmeler ve dört önemli Rus bankasıyla işlemler tamamen yasaklandı. Ardından demir ve çelik ürünleri ithalatı ile lüks mal ihracatı yasaklandı ve kömür yasağı, liman yasağı, karayolu taşımacılığı yasağı, petrol ithalatı yasağı dahil olmak üzere ek mali ve ticari hizmetlere yönelik başka önlemler uygulamaya konuldu. 2023 yılı boyunca Konsey, AB operatörlerinin Rusya’dan çekilmesini kolaylaştıracak önlemler gibi ek ticaret, ulaşım ve enerji önlemlerini uygulamaya koymaya devam etti ve Rus elmaslarına, çelik üretimine yönelik hammaddelere, işlenmiş alüminyum ürünlere ve diğer metal ürünlere yeni bir ithalat yasağı getirdi. (bkz: https://www.sanctionsmap.eu/#/main/details/61,26/?search=%7B%22value%22:%22%22,%22searchType%22:%7B%7D%7D)
Rus hükümeti ve mahkemeleri ise bu yaptırımlar karşısında şimdiye kadar AB üye devletlerinin fikri mülkiyet haklarını Rusya’da koruma dışı bırakacak şekilde gayri meşru karşı hareketlerde bulundu. Bu da Rus endüstrisi için aşırı bir rekabet avantajı sağladı ve Rus gelirlerine katkıda bulunarak Ukrayna’da savaş yürütmesine olanak sağladı. Bu nedenle yaptırımlar konusunda ara ara zaten güncellemeler yapılıyordu. En son yapılan ve bizi ilgilendiren güncelleme ise AB Konseyi tarafından 24 Haziran 2024 tarihinde yayımlandı. 2024/1745 sayılı Tüzük’le yeni eklenen 19. maddenin 5s fıkrası fikri haklarla ilgili yaptırımları içermektedir:
“Avrupa Birliği Fikri Mülkiyet Ofisi veya birliğe üye devletlerin kendi ulusal marka/patent ofisleri veya diğer kurumları; Rusya vatandaşları, Rusya’da ikamet eden kişiler, Rusya’da kurulu tüzel kişiler, Rusya’da kurulu kuruluşlar veya organlar tarafından veya sayılan bu sahiplik çeşitlerinden herhangi biriyle ortaklı olarak yapılacak yeni marka, patent, endüstriyel tasarım, faydalı model, coğrafi işaret başvurularını, herhangi bir talebi veya başvuruları kabul etmeyecektir.”
Bu maddeden anlaşılacağı üzere, AB Konseyi fikri hakların sahipliği hususunda Rusya ile ilgili en ufak bir ilişkisi olan başvuru sahiplerinin başvurularının kabul edilmesini engellemek amacındadır. Yani bu maddeye göre, yaptırımdan kurtulmak isteyen bir Rus vatandaşı/firması/kurumu/organı, örneğin bir Almanya vatandaşı/firması/kurumu/organı ile birlikte AB Fikri Mülkiyet Ofisi’ne veya birlik üyesi ülkelerin ofislerine başvuru yapacak olsa dahi bu başvuru kabul edilmeyecektir.
Yine eklenen bir diğer maddeye (5s(4)) göre, Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı (WIPO)’nın, Avrupa Patent Ofisi (EPO)’nin ve WIPO üyesi ülkelerin ofislerinin de Rusya’dan gelecek fikri mülkiyet başvurularını kabul etmemesi için girişimler yapılacağı belirtilmiştir.
Bu yaptırımlar karşısında Rusya nasıl bir yol izleyecek, bunu şu anda tam olarak bilemiyoruz, ancak Rusya daha önceki yaptırımlara karşı ataklar yapıp, AB üye devletleri ofislerinden gelen başvuruları veya süreci devam eden işlemleri bir şekilde durdurmuş ve yukarıda bahsedildiği gibi bundan fayda bile sağlamıştır. Aynı şekilde Rusya Merkez Bankası, özellikle bankacılık ve finans sektörünü ilgilendiren önlemlerin etkisini nötralize etmek amacıyla mali verileri değiştirmek için özel bir finansal mesajlaşma hizmeti olan ‘System for Transfer of Financial Messages “(SPFS) geliştirmiştir.
Hem fikri haklar alanında hem diğer alanlarda uygulanan yaptırımların barışa giden yolda etkili olup olmayacağını şu anda bilmek mümkün değil. Taraflar arasında veya uluslararası toplum nezdinde yapılacak görüşmeler başta, uzlaşı için gösterilecek tüm çabaların barışa giden yolda etkili olmasını temenni ediyor ve işgalin bir an önce bitmesiyle kalıcı barışın sağlanmasını diliyorum. Umarım birkaç sene sonra bu konu hakkında yazacağım tek gelişme savaşın tamamen bittiğine dair olur.
